(1-қисм 2-қисм 3-қисм 4-қисм 5-қисм 6-қисм 7-қисм 8-қисм 9-қисм)

Билингки, ким ўз нафсининг пасткашликларини англаб етса, оламда ўзидан бошқа ёмон­роқ, нафратга муносиброқ кишини кўрмайди. Одам фарзанди учун ўзининг туб моҳиятини англашдан ҳам муҳимроқ мажбурият йўқ. Шундай экан, инсон ўзидан қаноатланмаслиги, ўз нафсидан мамнун бўлмаслиги зарур. У ўзини қанчалик чуқур англаб борса, маънавий ҳоли шунча яхшиланиб, Аллоҳ ҳузуридаги даражаси кўтарилиб боради.

Нафснинг тарбияси, энг аввало, ёмон сифатларни тарк этиб, мақталган, яхши хислатларга ўтиш йўли билан амалга ошади. Барча ёмон
сифатларнинг илдизи эса манманлик (ужб)дадир^[1].

Демак, биринчи навбатда инсон гўзал фа­зилатларни эгаллашига тўсқинлик қилувчи ғурурини тарк этиши зарур! Шунинг учун ҳам мақталган сифатларни қўлга киритишнинг асосий шарти – бу ужбдан холи бўлишдир! Ким ўзи ҳақида юксак фикрда бўлмаса, ундай одам ўз нафсини поклашга, гўзал одобларни ўзлаштиришга ҳаракат қилади. Ахир камолотга интилиш ва камчиликларни йўқотиш инсон табиатига хос эмасми?

Инсон ўзига юксак баҳо бериш туйғусидан
фориғ бўлганида мақталган сифатларни ўзлаш­тира бошлайди. Нуқсонларини англаб, ўзида ғурур ва манманликни туймайди. Бундай ҳолда у камолот сари даъват этилса, ҳақиқий иштиёқ
билан, самимий интилади. Илоҳий эслатмалар таъсири ва ўзининг табиий моҳияти сабабли у белгиланган камолотга етишгунига қадар ахлоқий ўнгланишда давом этади.

Нафснинг фалокатларидан бири мақтовлардан лаззатланишга мойилликдир. Зеро, ўз нафсидан мамнун бўлиш ва ўзига бино қўйиш Аллоҳнинг ғазабини келтирадиган ҳолатлардир.

Ибн Атоуллоҳ қуддиса сирруҳудан сўрашди:

– Аллоҳнинг ғазабини ҳамма нарсадан кўра тезроқ келтирадиган нарса нима?

У зот жавоб бердилар:

– Ўзига ва ўзининг руҳий ҳолига юксак баҳо бериш. Бундан-да ёмонроғи эса бажарган амали учун Аллоҳдан мукофот талабида бўл­моқдир.

Нафсларининг камчиликларини фақат ўз­ларини ўзлари назорат остига олган кимсалар­гина пайқайдилар. Аллоҳга қасамки, Яратганнинг бандасига қилган яхшиликларининг энг яхшиси нафсининг пасткашликларини ўзига кўрсатиб қўйганидир ҳамда кўрсатган қаҳрининг энг шиддатлиси нафсининг разолатини
ўзидан беркитиб қўйганидир.

Ахир қандай қилиб ақлли инсон ўз нафсидан ўзи мамнун бўлиши мумкин? Барча яхшиларнинг ҳаммаларидан яхшилари бўлган ҳазрат Юсуф ибн Яъқуб ибн Исҳоқ ибн Иброҳим Халилуллоҳ алайҳимуссаломнинг сўзларига бир эътибор беринг:

“Ўзимни оқламайман. Албатта, нафс, агар Раббим раҳм қилмаса, ёмонликка ундовчидир. Албатта, Раббим ўта мағфиратлидир, ўта раҳмлидир” (Юсуф сураси, 53-оят).

Тафсирчилар дейдилар:

“Бу – “Нафсимни ўз-ўзича ёмонликдан пок деб ҳисобламайман, яъни мен нафсимнинг табиий моҳиятига асосан баҳосини орттирмайман, балки бутунлай ва мутлақо Аллоҳнинг
мададига ишонаман”, деганидир. Чунки “нафс” дейилганда барча нафслар тушунилади, жумладан, Юсуф алайҳиссаломнинг нафслари ҳам. Яна, нафс табиатига кўра “барча ёмонликларга буюргувчидир”, деб сифатланган. Бу – исёнга, саркашликка ва ярамас иш-ҳаракатларга чақиради, деганидир”.

Нафс турли тақиқланган ишларга мойил
ҳолда ўзининг фойдасиз ва беҳуда истакларини ҳаммасидан кўп маъқул кўриб, улардан лаз­затланади. Агар шундай бўлмаганида кўпчилик одамларнинг нафси ўз ҳою ҳавасларига итоат этмас, ўз худбинликларига чап берган бўлар ва натижада улардан ҳам ёмонлик етмасди. Шунинг учун ҳам одам боласининг ҳаммадан ақл­лиси ва Аллоҳ ҳузуридаги қадрлиси деб ўз
наф­сининг камчиликларини яхшироқ кўра ола­дигани айтилади. Кимки ўз нафсининг камчи­ликларини давомли равишда кузата олса, янада кўпроқ ҳушёр тортиб, нафсини айблайди ва ўзи ҳақидаги юксак фикрларга зарба бериб, уларни ҳайдайди.

“Ат-Тавилот ан нажмийя” китобида шундай дейилади:

“Нафс ўз табиатига кўра ёмонлик қилишга буюрувчи қилиб яратилгандир. Агар унга эрк берилса, ундан фақат ахмоқона ишларни кутиш мумкин, чунки у фақат ёмонлик содир этиш учунгина амр этади. Қачонки Аллоҳ унга раҳм қилиб, марҳамат назари билан қараса, унинг
барча хулқини ўзгартиради, Аллоҳнинг меҳ­рибонлиги билан нафс бутунлай ёмонликларини тарк этиб, яхши томонга ўзгаради. Энди
у ёмонликка буюрувчи эмас, балки яхшиликка амр қилувчи бўлади. Яъни, нафсдаги ёвузлик
эзгуликка алмашади. Шунинг учун ҳазрат Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Парвардигоро, мени кўз очиб юмгунча бўлса ҳам нафсим билан танҳо ташлаб қўйма!” (Аҳмад ибн Ҳанбал, V, 42; Абу Ҳурайра ривоят қилган ҳадисда ҳам шу маънода келади, Ибн Нажжор) деб Аллоҳга ёлвордилар.