Ўтган куни, аниқроғи, 18 май куни сайтимизда Сталиннинг қатағони туфайли қрим-татарлари ўз киндик қони тўкилган тупроқдан сургун қилингани ҳақида “Юз йиллардан бери ватанидан жудо этилган қардошларимиз...” сарлавҳаси остида мақола берилган эди. Ўша мақолани ўқиган бир онахон ўз фикрларини билдириб хат юборибдилар. Унда таҳририятга миннатдорчиликдан ташқари бир қрим-татарлар оиласининг фожиали тақдири битилган.
Ушбу мактубни эътиборингизга деярли таҳрирсиз ҳавола этмоқдамиз.
***
Ассалому алайкум вараҳматуллоҳи вабарокатуҳ. Аллоҳ рози бўлсин сизлардан. Azon uz.ни мухлисиман.
Доимо кузатиб, ўқиб бораман. Баъзида ўз фикрларимни изоҳларимда ёзаман.
Сизларга катта раҳмат. Жуда керакли маълумотлар ва янгиликларни бериб борасизлар.
Исмим Фатима. 1958 йилда туғилганман. Яъни ёшим 65 да. Маълумотим олий. 37 йиллик иш фаолиятим бор, ҳозир нафақадаман. Алҳамдулиллаҳ.
Қрим ва ўзбек халқи менинг қоним ва жоним. Отам ўзбек, онам қримлик бўлганлар.
***
“Юз йиллардан бери ватанидан жудо этилган қардошларимиз...” мақоласида менинг онам яшаган ҳаётлари ёритилибди.
Аллоҳ раҳмат қилсин, охиратлари обод, мақомлари жаннат бўлсин онажонимнинг, Ватан туйғуси, тупроқ ҳасрати билан яшаб ўтдилар.
1944 йил 18 май куни Сталиннинг буйруғи, рус армиясининг тазйиқи билан, 2 соат вақт оралиғида ҳамма нарсани – уй-жой, мол-ҳолни ташлаб, қари-ёшни юк ташийдиган поездга ўтказиб, сургун қилишган.
Ҳатто қўлларига ҳеч нарса олишолмаган, биттагина паспорт билан уйларни тарк этишган.
Жуда кўпчилик инсонлар ёпиқ вагонларда ҳаётдан кўз юмган. Бекатларда 2-3 дақиқага тўхтаган поездлардан ўликларни дуч келган жойга ташлаб кетишган маразлар. Жуда кўп инсонлар ўлган.
Онам раҳматлик, буларни бир дард билан, кўз ёшлари билан айтиб берардилар.
Эркакларнинг ҳаммаси урушда бўлган, жумладан, 4 нафар тоғам ҳам. Оила сургун бўлганини улар кейин билишган. Овораю сарсонгарчилик билан қидириб топишган яқинларини.
Поезддан ҳаммани Мирзачўл станциясида туширган. Ўша ердан ҳамма ёққа тарқатган одамларни. Бувам Мирзачўлга етиб келгандаёқ ўша ерда бандаликни бажо келтирдилар, Аллоҳ раҳмат қилсин. Онам, холам ва бошқаларни Тошкентнинг Охунбобоев номли колхозига жўнатишган. Ўша ерда яшашарди.
Қрим халқини шу кунгача бир тинч ҳаёти йўқ.
2014 йилдан бери уларни яна руслар қийнайди. Намозхонларнинг қанчасини йўқ қилиб ташлаяпти. Ўлиги ҳам, тириги ҳам йўқ.
Бир пайтлар Ватан деб (Қримга) қайтиб кетганлар ҳозирда қийналиб яшашмоқда. Қариндошларим афсусда кўчиб кетишганига. Ўзбекистонда туғилган фарзандлари “Биз ўзбекмиз, ўзбекистонликмиз” деб, бу ерни соғиниб яшашмоқда.
Ҳар сафар гаплашганимда йиғлаб ҳасратлашамиз.
Аллоҳдан дуо қилиб сўрайлик, шу меҳнаткаш халққа тинч, хотиржам ҳаётда яшаш имкони насиб этсин. Аллоҳ уларни ҳифзу ҳимоясида асрасин.
Амийн.
Ҳозир яна кўп ёшларида ватангадолик бошланди. Россия Украина урушида ҳамма ёшлар чет элларга кетиб қоляпти. Уларни икки давлат паспортлари бор. Ҳам қочоқ, ҳам сафарбарлик сабаб кетишяпти. 2014 йилгача Украина фуқороси бўлиб келган, ҳозир мажбурий Россия фуқароси бўлса (русларни ёмон кўришади), қандай қилиб украиналиклар билан урушишсин?!
2014 йилгача Ватаним деб, ўзларини анча тутиб олиб, тинч яшаб келишаётган эди. Ҳозир эса жуда нотинч ва сиқувда улар.
Яна Қрим масаласи жуда долзарб. Улар Украина ва Россиянинг ўртасида сарсон-саргардон ҳозирда.
Майда миллатларни йўқ қилиш жаллод путрус учун ҳар доим асосий масала бўлиб келган шу вақтгача. Йўқ қиляпти ҳам.
***
Раҳматли Отам уруш қатнашчиси, пулемётчи бўлиб хизмат қилганлар. 1938 йилда армияга борган ва 1941 йили тўғри ўша ердан урушга жўнатилган эканлар.
Урушдан 1946 йилда қайтганлар. Урушдан кейин асирда бўлганлари учун анча вақтгача жуда қўрқиб юрганлари эсимда (Сталиннинг буйруғи билан немисларга асирга тушган аскарлар сотқинлик тамғаси билан ё отилган, ё қамалган).
Раҳматли Онам ҳам уруш қатнашчиси бўлган. Қримда. Қатнашчиси деганда совет аскарлари учун окоплар қазишганини назарда тутяпман.
Германия Қримга бостириб келганда, аскарларни улар яшаган қишлоқларга ҳам жойлаган. Онам раҳматлининг айтишларига қараганда, у немис солдатлари безиён бўлган. Яъни ўша уйларда яшашганда, ҳаттоки ёрдамлашиб юришган. “Овқат ҳам сўрамас эди, отам баъзан бериб турарди”, деган эдилар.
Чунки ўзларининг консерваланган махсус овқатлари етарли бўлган. Ҳатто кирини ҳам ўзлари ювиб юришган экан. “Умуман бизларга тегишмаган, иши ҳам бўлмасди” деб айтардилар.
Шу аскарлар ҳам баъзида оиласининг, яхши кўрган қизларининг расмларига ҳасрат билан қараб йиғлашар экан.
Лекин “Эс-эс”чилари жуда ёмон бўлган экан. Уларда ҳамма қўрқиб, титраб турар экан.
“Бизникилар (совет қўшини) қайтиб, Қримни озод қилганда эса, роса кунимизни кўрганмиз. Ит кунини бошимизга солишган. Ҳамма ёқни қийратиб, нарсаларни талаб, мол-ҳолларни сўйиб, одамларни уриб, тепиб, хотин-қизларнинг номусига кўз олайтириб юрган. Қишлоқларимизни қиёмат айлантирган”, деб айтиб берган эдилар онам.
Ёшлигимизда кўрганимиз уруш киноларида қишлоқ ҳаётидаги немислар билан бўлган воқеаларини кўрганимизда, “Буларнинг ҳаммаси тўғри эмас, балки акси бўлган” дердилар.
Менинг билишим бўйича, Украина томонидан бостириб келган немислар Қримни босиб олгани ва немисларнинг “Сизларга биз ёрдам берамиз”, деган гапларини рўкач қилиб, қримликларни айблаб, хоин деб, бизникилар (шунақа дейишга тилим бормайди асли) 1944 йилда ўша ердаги одамларнинг ҳаммасини депортация қилган. Буни жуда яхши биласизлар.
Энг қизиқарлиси биласизми, нима, қримликлар сургун қилингач, ўрнига Урал томонлардан ўрисларни келтириб, халқимиз ташлаб кетган уй-жойларини, мол-мулкларини уларга бериб юборилган экан.
***
1990 йиллари Иттифоқнинг парчаланиши ва кўчиш жараёни оммавий равишда бўлган вақт эди. Қримликлар ўзлари яшаётган жойдаги уйини сотиб, Қримдан уй оладиган эди. Пул ўзгарган маҳалда, яъни совет рубли қадрсизланиб, йўқ бўлаётган маҳалда, бутун иттифоқдош мамлакатларда кассадаги пуллар куйиб кетган. Кўчаётган қрим халқи яна ҳеч нарсасиз қолган. Улгургани улгурган, улгурмагани пулсиз, уйсиз қолишган.
У ерга бориб, яна қаттиқ ишлаб, энди ўзларини ўнглаб олган маҳалда... 2014 яна ўша тўпалон бўлди. Аросатда, ғафлатда, чорасизликда қолишди.
Ҳозирги аҳволни биласиз.
У ердаги 2014 йилдан кейинги аҳволни, зулмни таърифлашга тил ожизлик қилади. Илмлиларни, Ватани учун жон куйдирганлар зиёлиларни, намоз ўқиганларни бир-бир йўқотиляпти.
Менинг ҳамма қариндошларим кўчиб кетганди. Анча яқинларим ўтиб кетишди. Ҳозирда уларнинг неваралари, эваралари билан гаплашиб турамиз.
Бечоралар гаплашишга қўрқишади, овоз чиқармай имо-ишора ёки бошқа ном билан гаплашишади. Ҳамма ёқда “прослушка” бор дейишади.
***
Онам раҳматли билан икки марта Қримга борганмиз. Онамнинг қишлоқларини, уйларини, мактабларини зиёрат қилдик. Албатта, 80 фоиз йўқ бўлиб кетган.
Қолганида – пастқам бўлиб қолган уйларнинг бирида қари кампирни кўрдик, гаплашдик.
Юқорида айтганимдек Уралдан шу ерга мажбурлаб олиб келишган экан. “Ўзим ҳам Уралимни соғинаман, бизни бу ерларга зўрлаб олиб келишган”, деганди рус кампир.
Қишлоқ жуда чиройли, атрофи тоғ билан ўралган, тоғ ён бағрида жойлашган, яқинларида кўл ҳам бор экан. Тоғдан пастга тушганда Қора денгиз. Жаннатмонанд жойлар экан ўзи ҳам.
Кўп гапирар эдилар қишлоқларини таърифини. Балаклавский район, Саватка кўй, яъни қишлоқ деб аталган олдин.
Айтиб бераман десам, жуда кўп.
Дарвоқе, катта холам бой оилага келин бўлиб тушган эканлар. Бориб кўрдик уйларини, у маҳалда тирик эдилар раҳматли холам. Баланд иморат экан. Кўриб, йиғлаб юбордилар. Нимага денг?!
Ўзлари яшаган хоналарида чўчқа боқишар экан. Яъни уйни ичида. Дахлизда емини тайёрлашар экан. Жудаям файзли уй ҳозир ҳаробага айланган.
Ичкари хоналарга кирганимизда ўша вақтда, яъни урушдан олдин деразага илинган карниз ҳалиям турган экан. Поллар ўйилиб тушган. Шу ҳолда яшар эканлар ҳали ҳам, яъни биз борган 1991 йилда.
Бу ерда (Ўзбекистонда) фақатгина иккита тоғамнинг фарзандлари қолишган. 1988-89 йилларда улар ҳам Қримга бориб, жой олишган, лекин кўп ўтмай яна қайтиб келишди.
Отам раҳматлидан кейин Онам “Мен ҳеч қаерга кетмайман, бу ерда менинг ота-онам, акаларим, қанчадан-қанча жигарларим кўмилган”, дегандилар.
Кетганлар эса афсусда.
Ҳозир Қрим халқи жуда аросатда, қарилари ҳеч қаерга кетмайман деб, ўша ерда қолишмоқда.
Туркияга, Европа кетиб қолганлар ва бизнинг Ўзбекистонга кўчиб келганлар жуда кўп. Ҳозирги вақтда визани тўхтатиб қўйган, ҳеч ким виза ололмаяпти.
Қариндошларим билан доимо мулоқатдаман. 2014 йилгача келиб туришарди тўйларимизга, биз борар эдик.
Ҳозир эса жуда кам келишади. Имконият чекланган ҳозир виза сабаб.
***
Аллоҳ рози бўлсин сизлардан. Қрим халқига бўлган эътибор учун раҳмат, саломат бўлинглар.
Халқ хизматидан чарчаманглар...
Сизларга ҳурмат билан,
Фатима Алихан қизи,
Тошкент
