Ҳали ҳамон Европа шарқида Россиянинг Украинага босқини давом этмоқда. Икки давлат ўртасидаги ҳарбий қарама-қаршилик бошқа давлатларни, жумладан, Марказий Осиёни ҳам сиёсий, иқтисодий хавф-хатарлар зонасига тортди.
Бир қатор экспертларнинг фикрича, минтақа давлатлари етакчилари санкцияларнинг кўплиги туфайли Россия иқтисодий жиҳатдан заифлашаётгани, давом этаётган жанговар ҳаракатлар туфайли эса ўз ўрнини сақлаб қолиш тобора қийинлашиб бораётгани кўзга ташланмоқада. Бу эса постсовет ҳудудида, жумладан, Марказий Осиёда хавфсизлик кафолати сифатида етакчи мавқега эга мамлакатнинг қулаб бораётганини англатади. Бўшлиқни эса Туркия ва Хитой эгаллаши мумкинлиги ойдинлашиб қолди. Шунинг учун ташқи аралашувни минималлаштириш учун Марказий Осиё давлатлари кучларини бирлаштириш вақти келди.
Минтақа Москва, Пекин ёки Анқарага таянмасдан, мустақил геосиёсий уйинчи бўлиш учун яна бир имкониятга эга бўлди.
Имкониятни қўлдан бой бермаслик керак
Аммо минтақа давлатлари қанчалик тез интеграциялаша олади? 2022 йил 21 июлда Чўлпон-Ота шаҳрида бўлиб ўтган Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг 4-Маслаҳатлашув учрашувидан буён олти ой ўтди. Тожикистон ва Туркманистон ҳали ҳамон саммитнинг асосий ҳужжати – Дўстлик, яхши қўшничилик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартномани имзоламади.
Сиёсатшунослар Эмомали Раҳмон ва Сердар Бердимуҳамедовнинг яқин келажакда иттифоққа аъзо бўлишни истамаслиги кутилган эди, дея изоҳ беришди. Расмий Ашхободнинг ташқи сиёсати эса ҳар қандай давлатлараро келишувларга нисбатан бетарафлик тамойилларига асосланади. Тожикистон қўшнилари билан икки томонлама алоқалар тарафдори. Бу минтақа давлатлари президентларининг ягона ёндашув ишлаб чиқмаганидан далолат беради.
Асосий иқтисодий масалалар ҳам ҳал этилмаган, қирғиз-тожик чегарасида мунтазам отишмалар бўлиб туради. Бундай шароитда дўстлик, яхши қўшничилик муносабатлари ҳақида гапириш бироз нотўғри.
Файласуф Юлдуз Урмамбетованинг фикрича, Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари турли объектив ва субъектив сабабларга кўра бир фикрга кела олмайди.
“Мулоқот майдончасини қуриш истаги 10-15 йил аввал интеллектуал ва маданий элитада эди. Қозоғистон ташаббускор бўлди. Остона минтақа мамлакатлари экспертлар ҳамжамиятининг вакилларидан сиёсий етакчилик учун стратегик йўриқномаларни биргаликда ишлаб чиқишни истади. Аммо режа иш бермади. Лекин, албатта, минтақавий қарама-қаршиликларга қарамай, интеграция учун имкониятлар мавжуд, натижа бўладими йўқми, бу бошқа масала. Бирор нарсани аниқ тасдиқлаш ҳали ҳам жуда қийин. Энди янги йўналишлар пайдо бўлди ", деди у.
Иқтисодчи Азамат Акенеевнинг фикрича, Марказий Осиё мамлакатлари учун янги имкониятлар ойнаси очилмоқда ва бу биринчи навбатда ташқи омил билан боғлиқ.
“Шундай қилиб, Совет давридан бери минтақа давлатлари иқтисодиёти Россия Федерациясига йўналтирилган, горизонтал интеграция ва горизонтал алоқалар унчалик кўп эмас эди. Аммо Россия бозори ёпилади. Россия Федерацияси санкциялар остида, уруш олиб бормоқда ва у ерда узоқ муддатли иқтисодий инқироз башорат қилинмоқда. Бинобарин, экспортчиларимиз учун фойда олиш имкониятлари ва Россиядаги муҳожирларни иш билан таъминлаш доираси чекланади ёки бутунлай йўқолади. Биз янги бозорларни излашимиз керак. Табиийки, биринчи чиқиш йўли қўшнилар билан фаол савдо қилишни бошлашдир. Шунинг учун, менимча, энди иқтисодий интеграция табиий равишда бўлиши керак”, деди у.
Бироқ, ҳамма ҳамкасблар ҳам мутахассиснинг оптимизмини қўллаб-қувватламайди. Айрим таҳлилчилар интеграция учун зарур шарт-шароитлар мавжудлигига қўшиладилар, лекин бир қатор жиддий муаммолар ҳам борки, уларсиз бирлашиш лойиҳаси барбод бўлишга маҳкум.
Тангалар жаранги
Барча томонлар учун ўзаро манфаатли ва мақбул шартларда тўлиқ ҳуқуқли иттифоқ яратиш учун ҳомий керак. Барча экспертлар муваффақиятли интеграцияга мисол келтирилган Европа Иттифоқи мисолида молиявий юк Германия, Франция ва Буюк Британия ўртасида бўлинган.
Эксперт Аида Алимбоева бу икки республика ёрдам беришга тайёрлигига шубҳа қилади.
“Бу нафақат бой бўлмаган қўшниларингизни ислоҳотларга киритиш, балки ташқи ўйинчиларга ҳам қаршилик кўрсатишдир. Масалан, худди шу Россия ўзи. Москва яқинлашишдан манфаатдор эмас ва бунга жавобан улар собиқ ҳамкорларига ҳам санкциялар жорий этиши мумкин. Айни пайтда мамлакатлар савдо-иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлашда давом этишлари керак. Энди реал нуқтаи назардан, қандайдир блок пайдо бўлиши ҳақида эмас, балки ўзаро ҳамкорликни кучайтириш ҳақида гапириш мумкин”, — деб ҳисоблайди у.
Унинг қўшимча қилишича, Пекин ва Москвани яна бир бор ғазаблантирмаслик учун ҳарбий ҳамкорлик ҳақида гапиришга ҳали эрта. Россия ўз таъсири доирасидаги минтақани Хитой ёки Туркияга беришни истамайди, албатта.
Сиёсатшунос Россия Федерацияси томонидан минтақада интеграция кун тартибини фаол илгари сураётган давлатлар билан совуқлашишини башорат қилмоқда.
Миссияни бажаришнинг имкони борми?
Марказий Осиё давлатларининг ташқи иштирокчилар томонидан бирлаштирилишини рад этиши лойиҳани амалга оширишни кейинга қолдирган холос. Кремл алоқаларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришга қаратилган ҳар қандай уринишлардан, хусусан, сув-энергетика ресурсларини тақсимлаш соҳасида бундан кейин ҳам эҳтиёт бўлиши аниқ.
“Минтақада ҳеч бўлмаганда сув-энергетика соҳасида яқинроқ интеграция жараёнлари, савдо, логистика занжирларини кенгайтириш, трансчегаравий ҳамкорлик ва минтақавий хавфсизликни таъминлаш масалалари узоқ вақтдан бери тайёр бўлган”, дейди сиёсий-ҳуқуқий тадқиқотлар маркази раҳбари Тамерлан Ибраимов.
Бу фактларнинг барчасини инобатга олган ҳолда, Марказий Осиёда ҳар қандай интеграция ташаббуслари муваффақиятсизликка учраганлиги ҳақида гапириш мутлақо тўғри эмас, деган хулосага келишимиз мумкин. Аввало иккита ёндашувни ажратиб кўрсатиш керак ва интеграция нимани англатишини аниқлаб олиш керак, ёки суверенитетнинг бир қисмини маълум бир миллий олий органга топшириш (Европа Иттифоқи бундай форматга мисолдир) ёки мамлакатларнинг ички тузилмаларини ўзаро тўлдириш зарур. Халқаро молия ва иқтисодий институтлар ушбу модел асосида ишлайди.
Мантиқни ишлатиш керак
Сиёсатшуносларнинг қайд этишича, Марказий Осиё давлатларининг турли форматдаги иқтисодий интеграцияси бир йилдан кўпроқ вақт давомида ва анча муваффақиятли давом этмоқда. Мултимодал транспорт коридорлари ҳақиқатга айланди. Қирғизистон Ўзбекистоннинг энг йирик ташқи савдо ҳамкорлари бешлигига кирди (24.kg нашрига кўра 1 миллиард 200 миллион доллар атрофида). Айрим давлатлар, хусусан, Тожикистон ва Туркманистон ҳам секин-аста бўлсада интеграцияда қатнашмоқда. Бу ерда Ашхобод ёки Душанбедаги тенденцияларга эмас, балки ушбу давлатлар раҳбарларининг хоҳишига кўра тузатиш киритиш керак.
Эксперт Шеродил Бактигулов фикрича, Марказий Осиё давлатлари президентларининг маслаҳат учрашувлари интеграцияни ривожлантиришда муҳим рол ўйнайди. Бу минтақавий тартибни шакллантириш йўлидаги кичик қадам ва минтақанинг айрим давлатлари ўртасидаги муносабатлардаги мавжуд кескинлик ва келишмовчиликларга қарамай, мулоқот, ишонч ва мувофиқлаштириш кун тартибидаги асосий мавзу бўлиб қолаётганининг кўрсаткичидир.
Таҳлилчи Чўлпон-Ота шартномаси давлат раҳбарлари ўртасида минтақа истиқболлари бўйича сиёсий консенсус ўрнатишга қаратилган биринчи уриниш деган фикрга қўшилади. Аммо Остона, Бишкек ва Тошкентда ҳужжатга “ҳа” дейилган. Тожикистон ва Туркманистон бетараф қолди, аммо очиқ қаршилик ҳам кўрсатмади.
Бироқ Шеродил Бактигуловга кўра, бу икки республиканинг асосий келишувга амал қилмаётгани уларнинг Марказий Осиё доирасидаги кўп қиррали стратегик ҳамкорликка тайёр эмаслигини кўрсатади.
“Бу вақт ўтиши билан бартараф бўладиган ҳолат. Минтақавий интеграция жараёни умумий глобал тенденциядир. Марказий Осиё ҳам бундан мустасно эмас, ОТБ, ЕОИИ, ЕИ ва АҚШ Халқаро тараққиёт агентлигининг иқтисодий лойиҳалари доирасида интеграция жараёнлари жадал ривожланмоқда”, дея қўшимча қилди у.
Мутахассислар мамлакатлар ҳукуматларига минтақавий ҳамкорлик истиқболларини эҳтиёткорлик билан баҳолашни ва яқинлашув ташқи ўйинчиларнинг манфаатларига зарар етказиши мумкинлигидан келиб чиқмасликни тавсия қилади. Минтақа мустақил геосиёсий бирликка айланиши керак. Шундагина бу ерда ўз манфаатларига эга бўлган йирик давлатлар – Россия, Туркия ва Хитой минтақани тенг ҳуқуқли шерик сифатида қабул қилади.
