Қашшоқлик, инсон ҳуқуқлари, айниқса, аёллар ҳуқуқларининг бузилиши, терроризм – бугун деярли толибларни назорат қилаётган Афғонистон шу ва бошқа муаммолар билан шуғулланиши керак.
БМТнинг Афғонистон бўйича махсус вакили Роза Отунбаева ва БМТнинг фавқулодда вазиятларда ёрдам кўрсатиш бўйича координатори Мартин Гриффиц Хавфсизлик Кенгашига бу мамлакатдаги вазият ҳақида маълумот берди.
Қирғизистонлик таниқли дипломат Роза Отунбаева тахминан уч ой олдин БМТ Бош котибининг Афғонистон бўйича махсус вакили этиб тайинланган эди. Шу вақт ичида у мамлакатнинг кўплаб вилоятларига саёҳат қилиб, маҳаллий аҳоли билан суҳбатлашди.
"Мен бутунлай қашшоқликда ва мавҳумлик ҳисси билан яшаётган одамларнинг аҳволини кўрдим", деди Отунбаева БМТ Хавфсизлик Кенгаши аъзоларига.
Толибонга мухолифат керак эмас
Унинг сўзларига кўра, Толибон ҳаракати бугун бутун мамлакатни назорат қилади, бироқ Афғонистонда фаолият юритаётган террорчи гуруҳлар билан тўлиқ кураша олмайди.
Сиёсий ҳаётга келсак, мамлакат ичида деярли ҳеч қандай мухолифат овози йўқ, Толибон эса ҳеч қандай мулоқот зарурлигини тан олмайди. Улар ўз ҳукуматларини "оқилона вакиллик" деб аташади.
«БМТ миссияси афғон жамиятининг барча қатламлари, жумладан, аёллар ва озчиликлар ҳокимиятда намоён бўлишини талаб қилишда давом этмоқда. Бугунги кунда бундай эмаслиги аниқ, – деди Отунбаева. – Бундан ташқари, молиявий муаммолар туфайли аллақачон чекланган матбуот ва фуқаролик жамияти де-факто ҳокимиятнинг хавфсизлик институтлари томонидан қўрқитишда давом этмоқда”.
Қизлар учун таълимни тақиқлаш
Отунбоева Афғонистонда аёллар дуч келиши керак бўлган қўшимча тақиқларни эслатди – масалан, 9 ноябрдан бошлаб аёллар боғлар, ҳаммомлар ва бошқа жамоат жойларига бора олмайди. Қизларнинг мактабга бориши тақиқланган, икки йилдан сўнг афғон аёллари университетларга ўқишга кирмайди.
“Бу қарор афғонлар ва ҳатто Толибон раҳбарияти ичида ҳам жуда номақбулдир. У бутун ислом олами томонидан танқид қилинади. Бу Толибоннинг халқаро ҳамжамият билан муносабатларига путур этказади. Аммо тақиқ бекор қилинмади”, деди спикер.
Оммавий қатл ва калтаклаш
Ноябрь ойи афғон жамияти учун яна бир катта тўсиқ бўлди, Толибон шариат, ислом дини қонунларида белгиланган ҳолларда қатл ва жисмоний жазога рухсат берди. БМТ маълумотларига кўра, Толибон бу чораларга аввал ҳам мурожаат қилган, аммо ҳозирда қатл ва калтаклаш тобора оммабоп томошага айланиб бормоқда.
“Биз Толибонни бошқа кўплаб ислом мамлакатлари каби жисмоний жазо каби оғриқли амалиётларни четлаб ўтиб, диний қонунларни бажаришга чақирдик. Аммо Толибон бунга қулоқ солмади”, деди Отунбаева.
Махсус вакилнинг сўзларига кўра, кенг кўламли масалалар бўйича турли позицияларга қарамасдан, БМТ афғон халқи келажаги йўлида де-факто Афғонистон расмийлари билан мулоқотни давом эттириш ниятида.
Яхши хабар ҳам бор
Иқтисодий жабҳада Роза Отунбаева қатор ижобий ўзгаришларни қайд этди. Хусусан, коррупция даражаси аввалги ҳукумат давридаги вазиятга нисбатан пасайган. Унинг сўзларига кўра, 2022 йилнинг 10 ойида ғазнага 2021 ва 2020 йиллардагига қараганда кўпроқ маблағ тушгани билан изоҳлаш мумкин. Шу билан бирга, Толибон ҳукумат харажатларини қисқартирган ва ҳозирда уларда баъзи ривожланиш лойиҳалари учун ресурслар борлиги ҳақида хабар беришмоқда.
Бундан ташқари, толиблар, маърузачи таъкидлаганидек, иқтисодий фаоллик паст даражада бўлса-да, макроиқтисодий барқарорликни сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Маҳаллий валюта ҳам барқарорлигича қолмоқда. Экспорт 1,7 миллиард долларлик тарихий энг юқори даражага етди. Аввалги ҳокимият даврида бу кўрсаткич 700 миллион доллардан ошмасди.
Умуман олганда, янги ҳокимиятлар қишлоқ хўжалиги, ирригация тизимлари, инфратузилма, сув хўжалиги, тоғ-кон саноати – иқтисодий ўсиш учун замин ярата оладиган тармоқларга сармоя киритиб, “ўзини ўзи таъминлайдиган” иқтисодиётни яратишга ҳаракат қилмоқда. Бу йўлда энг катта тўсиқ халқаро транзаксияларнинг қимматлиги, жумладан, хорижий банкларнинг Афғонистон билан ишлашни истамаслиги билан боғлиқ.
Буларнинг барчаси билан Афғонистон аҳолисининг ярми учун озиқ-овқат халқаро донорлар томонидан ажратилган маблағлар ҳисобидан харид қилинаётганини эслатди Отунбоева.
Афюн етиштиришни тақиқлаш
"Ниҳоят, Толибон апрель ойида эълон қилинган афюн ва бошқа гиёҳванд моддаларни етиштиришга қўйилган тақиқни ҳурмат қилаётганига оид далиллар бор", - деди БМТ махсус вакили.
Унинг сўзларига кўра, амалда расмийлар тақиқ эълон қилингандан олдин ва кейин экилган майдонларни бузиб ташламоқда.
"Биз ушбу тақиқнинг амалда бажарилишини кейинги йил бошига қадар текшира олмаймиз, аммо унинг ортидаги ният мақтовга сазовор", деди у.
Бироқ, унинг сўзларига кўра, тақиқ фермерларнинг даромадларига салбий таъсир қилади, чунки кўпчиликнинг бошқа тирикчилик манбалари йўқ.
Узоқ муддатли ёрдам
БМТнинг Афғонистондаги миссияси афғон жамиятининг турли қатламлари вакиллари билан кўплаб маслаҳатлашувлар ўтказади. Отунбаевага кўра, аҳолини ташвишга солаётган асосий муаммолар ҳал этилмаса, иқтисодий муваффақият барқарор бўлмайди.
Одамлар қизлар учун таълим, тиббий муассасаларнинг этишмаслиги, руҳий саломатлик ҳақида гапиради. Улар қашшоқлик, иқтисодий хавфсизликнинг йўқлиги, этник озчиликларга нисбатан камситишлардан хавотирда. "Толибон бу муаммоларни ҳал қилмайди ва кўп ҳолларда уларнинг ҳаракатлари уларни янада кучайтиради", деди спикер.
Унинг сўзларига кўра, Афғонистондаги одамлар ҳам халқаро ҳамжамият позициясидан норози. Улар узоқ муддатли ривожланиш лойиҳаларини кутишмоқда; фақат ёрдам сифатида эмас, балки ишлаб пул олишни хоҳлайди. Аммо халқаро ҳамжамият бунга ҳали тайёр эмас.
Афғонистон рақамларда
Афғонистон аҳолисининг 97 фоизи қашшоқликда яшайди, аҳолининг учдан икки қисми ташқи ёрдамсиз омон қолмайди. Йигирма миллион афғон очликдан ўлиш хавфи остида, аҳолининг ярми тоза сув ва канализациядан фойдаланиш имконига эга эмас.
1,1 миллион афғон қизи мактабга бора олмаяпти, етти миллионга яқин афғон бошқа мамлакатларда қочқин мақомида, яна 3,4 нафар ички кўчирилганлар можаро туфайли уйларини ташлаб, Афғонистон чегараларида бошпана топдилар. Бу маълумотларни Хавфсизлик кенгаши йиғилишида БМТнинг фавқулодда вазиятларда ёрдам кўрсатиш бўйича мувофиқлаштирувчиси, БМТ бош котибининг гуманитар масалалар бўйича ўринбосари Мартин Гриффиц маълум қилди.
БМТнинг инсонпарварлик ёрдами
Бош котиб ўринбосарининг сўзларига кўра, БМТ 34 провинциядаги 25 миллион кишига ёрдам кўрсатади. Унинг эслатишича, ўтган йилнинг декабрь ойида БМТ Хавфсизлик кенгаши Толибонга қарши санкциялардан “гуманитар четлатиш” тўғрисидаги резолюцияни қабул қилган. Хусусан, Хавфсизлик Кенгаши аъзолари шундан сўнг Афғонистонга инсонпарварлик ёрдами учун маблағ ажратилиши Толибоннинг барча активларини музлатиш талабини бузиш эмас, деган қарорга келди.
"Ушбу қонуний ҳаракатнинг гуманитар ва тижорат ташкилотлари учун аҳамиятини ортиқча баҳолаш қийин. Бу ҳаётни сақлаб қолади”, деди Гриффиц.
У, шунингдек, де-факто расмийлар билан "конструктив" муносабатларга қарамай, Афғонистондаги гуманитар ташкилотлар ёрдам етказиб беришда айрим чекловларга дуч келаётганини айтди.
Афғонистонга пул ўтказишда ҳам қийинчиликлар давом этмоқда. Яна бир қийинчилик - маблағ этишмаслиги. 2023 йилда афғонларга ёрдам бериш учун 4,6 миллиард доллар керак бўлади.
"Афғонистондаги операцияларни етарли даражада молиялаштириш оқибатларини эътиборсиз қолдирмаслигимиз керак", - деди Мартин Гриффиц.
Шунингдек, у зудлик билан мамлакатни ривожлантириш бўйича янги лойиҳаларни бошлаш зарурлигини таъкидлади. Бусиз, БМТ вакилининг сўзларига кўра, гуманитар вазият янада оғирлашади ва фавқулодда ёрдамга муҳтож одамлар сони ортади.
Аҳмад Али тайёрлади
